KIRIM SİNEMASI VE KIRIM SİNEMASI DÖNEMLERİ

Kırım, manzarası ve doğasıyla film çekimleri için tercih edilen yerlerden birisidir. Rusya’nın ünlü yönetmenleri ve birçok yönetmen tarafından filmlere imza atılan yer olarak anılmakta olan Kırım’ın sinematik faaliyetleri 1899’da başlamıştır. Kırım’ın başkenti olan Simferopol’de ilk film gösterimi sunulmuştur. Film gösterimi Noble Theatre’sinde yapılmıştır. Crimea gazetesinin haberine göre bu filmlerde en ünlü kişilerin görüntüleri yer almıştır. Simferopol’de halk tarafından sinema, yeni bir sanat türü olarak görülmeye başlanmıştır. Bir sonraki adım Rus ordusunun genç emekli subayı Khanzhonkov’dan gelmiştir. Khanzhonkov; akraba ve arkadaşlarının maddi ve manevi desteği ile ilk olarak Moskova’da yabancı filmler satmak ve kiralamak için bir ofis açmıştır.

1917 yılında Alexander Aleksandrovich Hanzhonkov tarafından kurulan Yalta Film Stüdyosu ile Kırım sinemasının tarihinin temelleri atılmıştır. Şu anda Yalta Film Stüdyosu eski SSCB’nin en eski stüdyolarından birisidir. Daha sonraları Yalta Film Stüdyosu sinema fabrikası olarak adlandırılmıştır ve sinematik ürünlerin ana tedarikçisi haline gelmiştir. Rus sinematografisinin önde gelen figürleri, ünlü aktörleri, operatörleri, tiyatro ve sinema sanatçıları burada çalışmıştır. ‘Scarlet sails’, ‘Kambur At’, ‘Çizmeli Kedi’nin Yeni Maceraları’, ‘Yeni Gulliver’, ‘Altın Anahtar’ ve daha birçok filmler bu stüdyoda çekilmiştir. Ünlü yönetmenlerin Kırım’ın doğasına hayran kaldıklarından dolayı film turizmi açısından en çok tercih ettiği yerlerden birisi Kırım’dır.

Kırım, 1954 yılına kadar Sovyetler ’in bölgesi olmuş, 1954’den sonra Sovyetler Birliği Kırım’ı Ukrayna’nın topraklarına katmıştır ve Sovyetler Birliği’nin yıkılmasının ardından 1991 yılında Kırım kendi özerkliğini kazanmıştır. Kırım her ne kadar özerkliğini ilan etse de Kırım sinemasında Rusya’nın etkisi görülmektedir. Ukrayna’nın özerkliğinde kalan Kırım, sinema ve tiyatro gibi sanatlarda Rusya’nın hakimiyetindedir. 

Ukrayna’da fotoğraf, sinema yönetimini Sovyet Hükümeti kurmuştur. Tek bir yönetim altında Ukrayna’nın tüm film bölümü, film dağıtımı, sinemalar ve film çiftlikleri bir arada toplanmıştır. Ukrayna, kendi film yapımını organize etmek için gerekli malzemelere (kimyasallara) sahip değildir ve film yapım sürecini kurabilen yaratıcı isimleri de bünyesine katamamıştır (Film işçilerinin büyük bir kısmı iç savaş sırasında Ukrayna’yı terk etmiştir). Yeni hükümet yönetimi bu duruma çare olarak; Moskova, Berlin ve Paris’ten devrim öncesi deneyime sahip film uzmanlarını çalışmaya davet etmeye karar vermişlerdir. Ama Ukrayna’da çalışan yönetmenlerin, operatörlerin, sanatçıların ve aktörlerin çoğu Moskova film organizasyonlarında yer alamayan Ruslardır. Kırım sineması; Rusya sineması, Ukrayna sineması ile anılmaktadır. 1991 yılında özerkliğini kazanmış olsa da kendi sinemasının da özerkliğini kazandığına dair kaynak bulunamamıştır. Bunun dışında Kırım Tatar Türklerinin Kırım sinemasına yaptıkları bir katkı var mı yok mu? Tartışılır bir konudur.  

Yapılan literatür taramasına dayanarak, elde edilen verilere göre; Kırım sineması beş döneme ayrılmaktadır. Bu dönemler şu şekildedir; Kırım sinemasının tarihi başlangıcı (1899-1922), Ukrayna Sovyetler Birliği Kırım Sineması (1920’lerden), 1930’ların ortasında Sovyet sinemasında Kırım sineması (1923-1941), İşgal altında Kırım sineması (1942-1944), ve Ukrayna- Kırım Özerkliğinde sinema (1991’den sonraki yıllar).

1. Kırım Sinemasının Tarihi Başlangıcı ve İlk Film Gösterileri (1899-1922)

Kırımın başkenti olan Simferopol’de ilk film 1899’da gösterime sunulmuştur. Lumiere kardeşlerin Paris’teki Kapucin Bulvarı’nda ünlü gösterimlerinden üç yıl sonra sinema gösterimi Kırım’da ve Noble Theatre’sinde yapılmıştır. Crimea gazetesinin haberine göre, bu ilk film gösteriminde, en ünlü kişilerin görüntüleri gösterime sunulmuştur. Simferopol’de halk tarafından sinema, yeni bir sanat türü olarak görülmeye başlamıştır. Dvoryanskaya Caddesi’nde, şehrin tam merkezinde iş adamı Schneider, sinema binası kurmak için ilk girişimlerde bulunmuştur. 1902 yılında Yalta’da film gösterimi için deneme oturumları düzenlenmiştir.

1904 yılında canlı fotoğrafın tutkulu hayranı Odessa şampiyonu Chepati, etkileyici adı Efsun olan bu adam, Yalta’da cep sineması açmıştır. Sinemanın ticari başarısının kokusunu alan Chepati, Jalita Hotel’in alışveriş merkezlerinde, küçük bir mağazayı ilk sabit sinema olan İllüzyona dönüştürmüştür. Büyük gelir, büyük kazanç elde ederek diğer girişimcileri de etkilemiştir. Diğer girişimcilerde ‘Odeon’, ‘Olympus’, ‘Lotus’ adından Yalta’da sabit sinema açmaya başlamışlardır. 

Bu yerlerde gösterime sunulan filmlerin isimleri; ‘Evlilik Trajedisi’, ‘Ölümün Sırrı’, ‘Kıskançlık Alevi’ gibi saygın izleyicilere hitap edecek filmler olmuştur. ‘Babalar ve Oğullar’, ‘Savaş ve Barış’ ve ‘Olesya’ ünlü yazarların kaleminden çıkan eserler sinemada gösterime sunulmuştur.

1. Kırım Sinemasında Etkin Rol Oynayan Adam; Vladimir Mayakovsky (Şairane Gerçekçilik)

Bu dönemde, Kırım sinemasında Makakovsky’ nin sinemada etkin rolü üzerine şairane gerçekçilik akımı görülmektedir. Peki nedir bu şairane gerçekçilik?

Sinemada şairane gerçekçilik akımı Fransa’da ortaya çıkmış bir akımdır. Bu akımda şiir ve gerçekçilik faktörü görülmektedir. Şiirsellik genel anlamda mekanlarda görülmektedir. Şiir sinemada sokağa taşınmıştır. Şiir karakterlerle adeta bütünleşmiştir. Gerçekçilik akımında olsa, hayatın sertlikleri gösterilmekte ve anlatılmaktadır.

Yirmili yıllarda Kırım’da oyun yazarı, film ve tiyatro aktörü olan Vladimir Mayakovsky, sinemada etkin bir rol oynamıştır. Mayakovsky şairdi ve büyük enerjiye sahipti. Ünlü olarak adlandırılan yönetmenlerin çalışmalarına birtakım müdahalede bulunmaya karar vermiştir. Mayakovsky; ‘şiirsel yeteneklerimi sinemaya tanıtmak istiyorum’ diyerek 1926 yılında işe film için senaryo yazmakla başlamıştır. Mayakovski’nin hayatta kalan ve yayınlanmış senaryolarından ikisi Yalta’da yazılmıştır. Birincisi, “Çocuklar” olarak adlandırılan Artek öncü kampındaki çocukların hayatları, ikincisi “Fil ve Maç” komedi filmi için yazdığı senaryodur. ‘Çocuklar’ senaryosu Yalta Film Stüdyosu’nda çekilmiştir.

1.2.Ukrayna Sovyetler Birliği Kırım Sineması (1920’lerden)

Ukrayna’da fotoğraf, sinema yönetimini Sovyet hükümeti kurmuştur. Tek bir yönetim altında Ukrayna’nın tüm film bölümü, film dağıtımı, sinemalar ve film çiftlikleri bir arada toplanmıştır. Ukrayna, kendi film yapımını organize etmek için gerekli malzemelere (kimyasallara) sahip değildi ve film yapım sürecini kurabilen yaratıcı isimleri de kendi bünyesinde yetiştirememiştir. Film işçilerin büyük bir kısmı ise iç savaş sırasında Ukrayna’yı terk etmiştir. Yeni hükümet yönetimi bu duruma çare olarak; Moskova, Berlin ve Paris’ten devrim öncesi deneyime sahip film uzmanlarını çalışmaya davet etmeye karar vermişlerdir. Ama Ukrayna’da çalışan yönetmenlerin, operatörlerin, sanatçıların ve aktörlerin çoğu Moskova film organizasyonlarında yer alamayan Ruslardır.

Dönemin sinema alanında yetkili isimlerinden birisi olan Vufku V. Prokofiev; Yurt dışında film ekranında en iyi sanatçılarını sağlamak için tüm önlemleri alacaklarını ifade etmiştir. Bunun üzerine Rusya devrim öncesi film yönetmenleri; V.Gardin, P.Chardynin ve Protazanov’u sinemanın başına temsilci olarak getirmişlerdir. Bu kişiler, sinemadan sorumlu olarak tutulmuştur. İlk olarak işe ‘oyun’ filmi ile başlanılmıştır. Oyun filmin ilk çekimleri de I. Ermolyev’in eski pavyonunda, Kırım’da başlamıştır. V.Gardin’in çekimlerine öncülük edilmiştir. Oyun filminin kamerasında, B. Zavelev, Aktörler; Z. Barantsevich, Talanov ve O. Frelikh[14; 4] yer almışlardır. Daha Sonra operatör olarak L. Forestier’e çalışması için teklif götürülmüştür. Filmlerde yer alacak olan aktörlerde Moskova tiyatrosundan seçilmiştir.

Moskova’nın kararı ile birçok filmlerin ideolojik çizgileri düzeltilmeye çalışılmıştır. Ukrayna’da Sovyetler Birliği ülkesiydi ve Yalta Film Stüdyosu’nu aktif bir şekilde Moskova’dan tedarik ettikleri malzemeler sayesinde kullanıyordu. 1970 ve 1980 yıllarında, Yalta Film Stüdyosu yılda kendi prodüksiyonu olan 4-5 film çekmiştir ve birçok filmin yapımına destek çıkmıştır. Yalta Film Stüdyosu, Kırım sinema tarihi açısından büyük öneme sahiptir. Ünlü ve sevilen filmler olan; “Ilya Muromets”, “Aladdin’in Sihirli Lambası”, “Komik Çocuklar”, “Treasure Island”, “Başsız Süvari”, “Köpekli Bayan” ve daha birçokları gibi filmlerin yapımına ev sahipliği yapmıştır.

2.1930’ların ortasında Sovyet Sinemasında Kırım Sineması (1923-1941)

Kırım sinemasında Sovyetlerin etkisi 1923 yıllarında görülmeye başlamıştır. 30’ların ortasında başlığını taşımasının nedeni Sovyet sinemasının 1930’lu yıllarda dünyaya kendisini tanıtmasıdır. Bu Sovyet sinemasının içerisinde Kırım’da yer almaktadır. Sovyet sinemasının güçlü sanatsal profili, Batı ülkelerindeki film üretiminin önüne geçmiştir. Sovyetler ilk olarak, kendi Hollywood’unu kendisi yaratmıştır. Yeni bir proje üzerinde çalışmalara başlamıştır. Film çekimlerinde temel gereksinim olarak görülen güneş ışığı, ekonomik güçlülük, ulaşım kolaylığı, deniz ve sakin manzaranın varlığı Orta Asya, Kafkasya ve Kırım gibi yerlerde görülmekteydi. Bu sebepten dolayı; Sovyet’in Hollywood’u, Kırım’da kurulmaya karar verilmiştir. 1936’da Sovyet Hollywood projesi kapsamında 200 film çekilmesi kararlaştırılmıştır. Bu proje, Avrupa hatta Amerika tarafından duyulmaya başlanmıştır. Ama proje başarılı bir şekilde tamamlanamamıştır. Ancak, Sinema bölümün eski başkanı olan Shumyatsky ve Khanzhonkov Kırım’da farklı zamanlarda mükemmel ve düşük maliyetli film yapım teknolojilerini kullanabilmişlerdir.

3-İşgal altında Kırım Sineması (1942-1944)

2.Dünya savaşında Nazi Almanya’sının Kırım’ı işgal etmesiyle birlikte birçok tiyatro, basın, radyo ve sinema gibi faaliyet alanlarında değişimler yaşanmaya başladı. Kırım 1942 yılının yaz ayında Nazi Almanya’sı birlikleri tarafından ele geçirildi. İşgal yönetimi Kırım sinemasını da etkin bir şekilde kullandı. Kırım’da propaganda merkezleri kuruldu. Merkez, neredeyse tüm büyük yerleşim yerlerinde bulunan Kırım’ın tüm sinemalarını ve sinema salonlarını kontrol altına aldı. 1943 yılında Kırım’da 26 sabit olmak üzere 3 cep sineması vardı. Kırım’daki birlikler sinema departmanında çalışan yerel uzmanları kullanmaya başladılar. 7 Temmuz 1943 tarihinde belirtilen rapora göre; o dönemde 78 adet Alman uzun metrajlı olan filmler ile Kırım yerel halkı buluştu. (Filmlerden en başarılı olanlar; ‘Ashnapur Kaplanı’ ve ‘Hint Türbesi’) yerel halk, Alman filmlerinde siyaset ve propagandayı takdir ediyordu. Sanatın yanı sıra Almanya hakkında ‘kültürel ve aydınlatıcı’ filmler gösterime sunuldu. İşgalci güçler sadece Kırım’ı ele geçirmekle kalmamış, sinemasında da etkin gücünü göstermiş ve propaganda amacıyla Kırım sinemasını da ele geçirmişlerdir. İkinci Dünya Savaşı sırasında, belgesel filmler; haber özetleri ve propaganda siteleri olarak görev yapmıştır. Khanzhonkov’un, işgal altında olan Kırım’da İlk olarak film stüdyolarına yetkililer tarafından el konulmuş olup, 40’lı yıllarda 2.Dünya Savaşında, işgal sırasında Almanlar Khanzhonkov’un film stüdyolarını basmışlardır. Sovyet yetkilileri, Nazilerle bir bağlantısı olduğunu düşünerekten Khanzhonkov’u aşağılamışlardır. Khanzhonkov 1945 yılında yarı aç bir şekilde ölmüştür.

• Ukrayna-Kırım Özerkliğinde Sinema (1991’den sonraki yıllar)

1991 yılında Sovyetler Birliği’nin yıkılmasıyla özerkliğini kazanan Ukrayna-Kırım yeni bir değişime gitmek istemiştir. Siyasi, ekonomi, sosyo kültürel alanlarda reform yapmak isteseler de Sovyetler Birliği’ndeki güce sahip olamadıklarından dolayı ülkenin toparlanması zor olmuştur. 1997 yılında ekonomi kriz yaşanmış ve bu ekonomi krizden dolayı, sosyo kültürel alanda olumsuz etkilenmeler yaşanmaya başlamıştır. Cumhuriyetçi ve yerel bütçelerden gelen fonlar azaltılmış, kütüphaneler kapatılmıştır. Sinemada bu ekonomik krizden etkilenenler arasındadır. Birçok sinema salonları bu ekonomik kriz içinde kapatılmıştır. Yönetmenler para olmadığından film çekmeyi durdurmuşlardır. Kırımda sinema bu dönemde Sovyetler’deki gibi bir işleyişe sahip değildir.

• Yalta Stüdyosu

Yalta Stüdyosu 1917 yılında inşa edilmiş bir şube, Rusların deyimiyle film fabrikasıdır. Yönetmenlerin film çekimleri için kiraladıkları stüdyolardan birisidir. Yalta Stüdyosu, birçok filmin çekiminde büyük roller üstlenmiştir. 1917 Bolşevik devrimde maliye gücünü kaybetmiş olsa da stüdyonun gelirlerini Alexander Aleksandrovich gibi zengin yönetmenler karşılamışlardır. 1920 yılına kadar Yalta Stüdyosu’nda çekilmiş yaklaşık 20 film vardır. Bu filmlerin türleri; gerilim, dram, psikolojik ve komedidir. Bu stüdyoda ortak yapımlı filmlere de imza atılmıştır. Ortak yapımlardan birisi de Türkiye’dir. Fransa, İtalya ve Çekoslovakya gibi ülkeler ile ortak yapımlarla filmler ortaya çıkarılmıştır. Türkiye ortaklığında yapılan filmlerin ana konusunu Rusya’dan İstanbul’a göçen insanların hikayesi oluşturmuştur.

            1920 yılına kadar sinemanın daha Kırım’a gelmediğini söyleyenlere karşın sinemanın Kırım’da olduğunu söyleyen Khanzhonkov, şu konuşmalara yer vermiştir; “… Lotus sinemasının tüm ekipman, aparat ve mobilyalarını aldım. (Başkalarının mülkiyeti uzun zaman önce çıkarıldığı için “Lotus” un son sinema olduğu belirtilmelidir). Khanzhonkov 1920 yılında Lunacharsky’nin isteği üzerine Rusya’ya ve bir yıl sonra da Kırım’a geri dönmüştür. Bu zamana kadar, Halk Komiserleri Konseyi’nin anonim şirketin sinema fabrikası ‘kamulaştırma kararı ile A. A. Khanzhonkov’,’I.N. MS Ticaret Evi’nden Ermoliev’ ve ‘Rus Trofimov,’ Kırım sosyalist cumhuriyetinin malı olmuştur. Tüm mülk ve film ekipmanları Yermolyev’in fabrikasına götürülmüş ve temelinde devlete ait Yalta Film Stüdyosu kurulmuştur. Kırım sinemasında bu stüdyo dönüm noktası olmuştur. Sovyet Rusya’nın harika ustaları olarak adlandırılmakta olan yönetmenleri; Alexander Row, Rolan Bykov, Joseph Kheifits, Yalta Film Stüdyosu’nda çalışmışlardır. Bunun dışında, ünlü Ukraynalı yönetmen Alexander Dovzhenko ilk yönetmenlik deneyimini Yalta Film Stüdyosu’nda tatmıştır.

7-Yalta Stüdyosunun Yaratıcıları

7.1-Alexander Khanzhonkov

            A. Khanzhonkov’un kişiliği özel ilgiyi hak ediyor. 1877’de eski bir Kazak Hanedanı’na ait bir ailede doğdu. Büyükbabası Alexander Puşkin ile şahsen tanışmıştı ve babası Alexander’ nin taç giyme töreni sırasında onur muhafızında durmuştu. Bu gerçekler A. Khanzhonkov’u çok gururlandırdı. Ayrıca hayatını askerlik ile ilişkilendirdi. 1896’da A. Khanzhonkov Novocherkassk Yüksek Askeri Okulundan mezun oldu; Moskova’daki ilk Donskoy olan en iyi Kazak alaylarından birine kabul edildi ve bir subay rütbesine terfi etti. Rus-Japon Savaşı’na (1904-1905) katıldı ve ardından sağlık nedenleriyle istifa etmek zorunda kaldı (1906). Kıdem tazminatının miktarı 5000 ruble idi ve aynı yıl film yapım ve dağıtımı için bir stüdyo kurarak sinema ekipmanı ticareti yaparak Rusya’da sinematografinin geliştirilmesine yatırım yaptı. İşletme çok başarılı oldu-6 yıllık dönemde charter sermayesi 100 kat arttı [7, S. 121].

Kırım sinemasının ilk yönetmen ve yapımcısı olan Khanzhonkov; sıkı çalışmayla kısa sürede en önemli Rus film yapımcısı olmuştur. Khanzhonkov Kırım’da yönetmenlik koltuğuna oturup, ölümüne değin 400 farklı film çekmiştir. İlk yerli animasyon filmleri de dahil olmak üzere bilimsel, eğitici, kurgu, tarihsel birçok filme imza atmıştır. Khanzhonkov sinemayı ticari amaçlı araçsallaştırmaya başladığında, eş zamanlı olarak birkaç girişimciler ile Yalta’ya gelmiştir. Bu girişimcilerin arasında zengin olarak gösterilen Ermoliev, ‘Strateiz’ adında yazlık konut satın almıştır. Bu yazlık evde, ünlü sanatçılarla filmler çekmiştir.

7.2-Alexander Alekseevich

Kırımın ikinci büyük yönetmenlerinden bir diğeri Alexander Alekseevich’dir. Alekseevich, dünyanın parlak aktörlerini keşfetmiştir. Vera Kholodnaya, Ivan Mozzhukkin, Vera Coralli gibi aktörleri ünlü yapmıştır. Alekseevich; Stanislav Nişanı, ilk Rus uzun metraj filmi ile; II. İmparator Nicholas filminden kişisel ödülün sahibi olmuştur. Alekseevich aynı zamanda sahne yönetmenliği de yapmış ünlü yönetmenlerdendir. Moskova’da çalışan Alexander Alekseevich, Moskova’dan destek alarak 1917 yılın yazında Kırım’da bir film üssü oluşturmak için Yalta’ya gelip Autskaya Caddesi’nde, bir ev ve dekoratif ağaçlar içeren bir arsa satın alarak, karanlık odaya sahip sinema salonu oluşturmuştur.

Kübra Erbayrakçı

Kaynakça

-V, Mislavsky. “1920-lerin Ukrayna sinemasının yaratıcı çalışanları”, “Beşeri Bilimler Dergisi”, (242). Sayı 31, cilt,21, 2016

-E. V, Logvina. “Kırım’da Film Turizmin Gelişimi İçin Umutlar”, ” Bilim Adamları Notları V. I. Vernadsky Adlı Kırım Federal Üniversitesi Coğrafya. Jeoloji Dergisi”, Cilt 3 (69).Sayı 1, (2017) g. s. 91-107  

-E.Volkov, “Sovyet Oyun Sinemasında İkinci Dünya Savaşı Döneminin Sivastopol Görüntüleri”, ” Yuurgu Gazetesi, “Sosyal ve Beşeri Bilimler Degisi”, (2015), cilt 15, s.3

-Romanko Valentinovich, Oleg. ”İşgal Altındaki Kırım’da Nazi Propagandası (1942-1944): Organlar ve Faaliyet biçimleri“, “Petrozavod Devlet Üniversitesi Bilim Adamları Notları”, Ağustos, No. 5, 2015

-Kalinina Petrovna, Marina. “Siyasi ve Ticari Bir Araç Olarak Belgesel: Ukrayna ve Yabancı Deneyim”, “Sosyal İletişim Dergisi”, S.6, 2015

-EA, Dobrenko. “Geç Stalinizm Döneminin Sovyet Kurgu Belgeseli Sinemasında Savaşı Temsil Etmek İçin Görsel Stratejiler”, “Praonma Dergisi”, 2015, 4(6)

-Lucy Alexander, Pavlovich. “Kırım Metninde Yeni Bir Sinema En Yeni Şiirsel Kehanet”, “Rus Edebiyatının Sorunları Dergisi”, 2015, S.3

-TN Zorina, “Rus Denizaşırı Sinematik Sayfalar”, “Yerli Sinema Tarihinin Sayfaları”, M. Anakara yayınevi, 2006

-VG Naumenka. “İlk Rollerden Suvorov ve Kırımdan Mektup ve Notlar”, “Bölüm 6 Dergisi”, S.3 2015 

-Beyaz L. K. “Yeni Sosyo-Kültürel Durumda Kırım’da Çağdaş Kültür ve Sanat Eğilimleri”

-OV, Barskaya. “A. Khanzhonkov-Rusya’da Media Eğitim Kurucusu”, “Akıllı Pedagojik Akademisi (şube) FGAOU VO “Kırım Federal Üniversitesi VI Vernadsky”, Yalta, Rusya”, Sayı 1, 2017

İnternet Kaynakçası

-T.Bragin, https://svastour.ru/articles/puteshestviya/rossiya/krym/kinematograf-kryma.html 

-https://road-movie.livejournal.com/16723.html