GAGAVUZYA SİNEMA TARİHİ VE DÖNEMLER

Gagavuzya, Moldova Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’ne dâhil edilmiş, bunun öncesinde 20.Yüzyılın başında, Romanya Krallığı’nın bir parçası olmuştur. Sovyetler Birliği’ne giren Gagavuzya halkı, Sovyetler Birliği yıkıldıktan sonra 1990 yılında bağımsızlığını ilan etmiştir. Gagavuzya Sovyetler Birliği’ne bağlı iken, Gagavuz milliyetçiliği ile 80’li yıllara filmleri ile damgasını vurmuştur. Bu dönem literatürde entelektüel bir hareket olarak kalmıştır. 1988 yılında yerel aktivistler, ‘Gagavuz Halkı’ olarak bilinen bir hareket yaratmak için diğer etnik azınlıklara uyum sağlamışlardır. Aradan geçen bir yıldan sonra ‘Gagavuzlar’ ilk toplantısını gerçekleştirip, Başkentleri Comrat şehri olmak şartı ile Moldova’da özerk bir bölge kurulma talebinde bulunmuştur.1989 yılında ulusal hareketlenmeler yaşanmaya başlayıp, 1990’da Comrat özerk bir cumhuriyet olarak ilan edilmiştir.

Gagavuzya’nın coğrafi konumuna bakıldığında, üç bölgeye ayrıldığı büyük önem arz etmektedir. Sinemada, coğrafya büyük öneme sahiptir. Çekimlerde; manzaranın olduğu yerde, tarihi mimarilerin altında, filme hitap edebilecek alanların tercih edildiği, izlenilen filmlerde göze çarpmaktadır. Gagavuzya; Başkenti Comrat olmak üzere, Ceadir Lunga, Vulcanesti, küçük köyleri olan; Copceac ve Carbalia önemli coğrafi yerlere sahiptir. Varsayıma dayanarak söylenecek olunursa, sinema çekimleri çoğunlukla Gagavuzya’nın başkenti olan Comrat şehrinde gerçekleştirilmiştir.

Moldova ve Gagavuzya sinemasının başlangıcını 1897 yıllarına dayandırmak mümkündür. Gagavuzya, Sovyetler Birliği’ne girdikten sonra, Ekim Devrimi’nin 10.yıl dönemine adanmış olan “Dönemin Belgeleri” (1927) belgeseli piyasaya sürülmüştür. Gagavuzya’da 1939 yılları içerisinde film yapımı neredeyse hiç yoktu, çünkü 1.Dünya Savaşı’nın sinematik kimlikleri yok etmesi nedeniyle film yapımı duraksama dönemine girmiştir. 26 Nisan 1952’de SSCB Sinematografi Bakanlığı Chişinau’da Belgesel Film Stüdyosu’nu kurdu. Bu stüdyoda ‘Kodry’, ‘Moldova’ ve ‘Cannery’ adlı belgesel filmleri çekildi. Bu filmlerde belirgin Gagavuz ve Moldova kimlikleri yoktu. 60’lı yıllarda Emil Loteanu ve Valeriu Gagiu gibi Moldovalı yapımcılar, SSCB’de gerçekçiliği romantizmle birleştiren ve geniş bir çekiciliğe sahip bir tür olan ‘Moldovalı Şiirsel Film’i içeren filmler üretmişlerdir.

‘Şiirsel Filmler’ üzerinden gerçek, sanat olarak inşa edilmeye çalışılmıştır. Gagavuzya halkı bağımsızlığını ilan ettikten sonra kimliklerinin olması için mücadele etmiş olsa da, sinema üzerinden kimliklerini açık edememişlerdir. Sovyetler Birliği içerisinde yerini alan Gagavuzya, Sovyetler Cumhuriyeti’nin engellerinden dolayı kimliğe sahip olamayıp, bağımsızlığını kazandıktan sonra da Moldova Cumhuriyetine bağlı özerk devleti olmayı başarsa bile, bu yıllarda da kimlik üzerinden filmler üretmek yerine, ortak yapımlı filmlere yönelmeyi tercih etmişlerdir. 90’lar fon yetersizliğinden dolayı, ortak yapımlı filmlere yönelten nedenlerden birisi olmuştur.

Gagavuzya Sinemasına İlişkin Dönem Notları

1.Gagavuzya Sinemanın Tarihi Başlangıcı Dönemi (1897-1939)
Gagavuzya Sineması, araştırmalara dayanarak söylenecek olunursa, Moldova Sineması ile özdeşmiş bir durumdadır. Moldova ve Gagavuzya Sineması’nın başlangıcını 1897 yıllarına dayandırmak mümkündür. Sinema Fransa’da ortaya çıkmış kitlesel ruhu oluşturan, mucizeli icat olarak yerini almaktadır. Bu mucizeli icadı da Lumiere kardeşlerin ortaya çıkardığı tarihe damgasını vurmuş bir gerçektir. Gagavuzya’ya sinema 1897 yılında gelmiştir ama 1897’den 1927’ye kadar Moldova’nın ve Gagavuzya’nın film üretimi seyrekti ve çoğunlukla belgesiz kalıyordu. 1918 ve 1919 yılında Moldova topraklarında çekilen ilk hareketli görüntüler, cephe haber filmleri olmuştur. Gagavuzya halkı da bir tür savaş içerisinde yerini alırken, sinema ortaya çıkmış ve sinema görüntüleri de cephe haberleri olarak anılmaya başlanılmıştır.

-G. Drobin yönetmenliğinde; “Kızıl Ordu Bessarabia’ya Girdi” (Bessarabian Cephesi’nde) belgeseli çekilmiştir.

Gagavuzya, Sovyetler Birliği’ne girdikten sonra, Ekim Devrimi’nin 10.yıl dönemine adanmış olan “ Dönemin Belgeleri”(1927) belgeseli piyasaya sürülmüştür. 1928 yılında Kinomededa adında periyodik olarak haber filmleri çekilmeye başlanılmış ve bu filmler Sinematografi Devlet Koleji’nde okuyan bir öğrenci grubu tarafından çekilmiştir. Yine aynı yıl, Odessa Film Okulu mezunu olan G. Alexandrov uzun metrajlı belgesel filmi; ‘Bessarabian Agricultural Commune’ yayımlamıştır. Bu belgesel filmde, süvari kolordusunda yer alan Bessarabian’dan söz edilir. 1930’lu yılları Sovyetler Birliği için sinemanın doruk noktasında olduğu yıl olarak bilinmektedir. Odessa Film Stüdyosu’nda birçok filmlere imza atılmıştır ve onlardan birisi de Moldovya temalı uzun metrajlı film olmuştur. ‘Her Şey Sakin’(1930, Krl Tomsky), ‘Uniri Holiday’(1932, Pavel Dolina) 1930 yılında Moldovya Ukrain film departmanı kurulmuş, 1934’te Moldkinofototrest ve 1936’da SNK MASSR yapım altında Kinofikatsiyon Müdürlüğü açılmıştır.

2.İkinci Dünya Savaşı İçerisinde Sinema Dönemi (1939-1952)

Gagavuzya’ da 1939 yılları içerisinde film yapımı neredeyse hiç yoktu, çünkü 1.Dünya Savaşı’nın sinematik kimlikleri yok etmesi nedeniyle film yapımı duraksama dönemine girmiştir. 1939’da Bessarabia bölgesini SSCB işgal ettikten sonra bölgenin kontrolü Gagavuzya halkına geçmiştir. Gagavuzya halkı da, sinema gösterileri denemelerine kaldığı yerden devam etmiştir. Sinema salonlarında, Rusça film, Romen alt yazılı verilmeye başlanılmıştır. Sovyet film yapımcıları da devreye girerek, Gagavuzya’nın bölgesi hakkında ‘Tuna Nehri’ gibi belgeseller ve haberler üretmişlerdir. Bu sinematik büyüme Nazi Almanya’sının bölgede olan hakimiyetini de sona erdirmiştir. Daha sonra Sovyetler Birliği’nin film endüstrisini ele geçirmesiyle SSCB’nin askeri faaliyetleri hakkında belgeseller üretilerek sinema propaganda görevi görmüştür.

Bu dönemde her ne kadar, Gagavuzya ve Moldova’nın ortak olarak film kültürünün geliştirilmesine çaba gösterilmiş olsa da Rusça filmler altyazılı olarak verilmeye devam edilerek, Sovyet haber yayınları daha ön planda tutulmuştur. Bu yüzdendir ki; Sinematik durum 1950’lere kadar durgun kalmıştır. 1950’nin Kasım ayında da Moldova Bolşevikler Komünist Partisi Merkez Komitesi’nin ilk sekreteri olan Leonid Brezhnev, Kişinev’de bir haber stüdyosu oluşturma isteği ile Bolşeviklerin Komünist Partisi Merkez Komitesi’ne bir mektup göndermiştir. 26 Nisan 1952’de SSCB Sinematografi Bakanı Ivan Bolshakov Chisinau da belgesel filmler için bir film stüdyosu kurulması içinde emir vermiştir.

3.Sanatsal Sinema Haline Gelen Sinema Dönemi (1952-1970)

26 Nisan 1952’de SSCB Sinematografi Bakanlığı Chişinau’da Belgesel Film Stüdyosu’nu kurdu. Bu stüdyoda ‘Kodry’, ‘Moldova’ ve ‘Cannery’ adlı belgesel filmleri çekildi. Bu filmlerde belirgin Gagavuz ve Moldova kimlikleri yoktu. Moldova’da çalışan yönetmenler, eğitimli Moldova film uzmanları olmadığı için Moskova ve Odessa’dan yönetmenler, film çekimleri için Moldova topraklarına gelmişlerdir. 1952 ile 1957 arasında 6 belgesel film gösterilmiştir.

1952 yılından sonra sinemada deneme filmleri yayınlanmaya başlanıp, bu deneme filmlerin isimleri; “Codrii” (1953), (Askeri Glory Anıtlar 1955 ) “Andries” ( Yakov Bazelyan ve Sergey Parajanov , 1954 ), “ Liana ”( Boris Barnet , 1955) olmuştur. Bu filmlerin çekimlerine Moldovalı film yapımcıları da katılmıştır. 1955 yılında Moldova’nın ilk uzun metrajlı filmi; ‘Moldovya Tezahüratları’(Alexei Zolotnitsky) Chisinau Stüdyosu’nda sahnelenmiştir.

Daha sonraki yıllarda, Moldovalı film yapımcıları yerel yapımlara katılmaya başlamışlardır. Bu da devletin ulusal film kültürünü geliştirmedeki rolüne daha fazla ilgi duymasına neden olmuştur. 24 Ocak 1957’de, MSSR(Sinema) Bakanlar Konseyi, Ulusal Film Stüdyosu’nu ‘Moldova Film’ olarak da bilinen ‘Chişinau’ dan Kurgu Filmleri ve Chronicle Belgeselleri Stüdyosu’ olarak yeniden adlandırmıştır. Devlet tarafından finanse edilen Moldova Filmden, 1957-1992 yılları arasında 160 uzun metrajlı film 1.500 belgesel ve eğitici kısa film ve 100’den fazla animasyon filmi çıkarıldı. Birkaç yıl sonra, 1967’de MSSR(Sinema Bakanlığı), Moldova-Film gibi devlet finansmanı ile benzer şekilde üretken olan Telefilm Chişinau’yu kurmuş ve bu stüdyoda 300’den fazla belgesel, müzik videosu ve tele filmler çekilmiştir. Bu dönemde, birçok Moldovalı film yapımcısı Moskova’da eğitimlerini alıp, Moldova’ya ülkelerine geri dönmüşlerdir. Bu da, Moldova sinemasının ayrı bir kimlik geliştirmesini sağlamıştır.

Emil Loteanu ve Valeriu Gagiu gibi Moldovalı yapımcılar, SSCB’de gerçekçiliği romantizmle birleştiren ve geniş bir çekiciliğe sahip bir tür olan ‘Moldovalı Şiirsel Film’i içeren filmler üretmişlerdir.

Sosyalist gerçekçilik, bir kez de diktatör Stalin’in önderliğinde film meslekleri için sanatsal model haline gelmiştir. Sovyet tarihinin eleştirmenleri parti liderleri tarafından beğenilmiyordu. Örneğin; Valeriu Gagiu’nun İkinci Dünya Savaş’ından sonra Stalin’in sıkı yumruklu tarımsal kolektivizasyon politikaları sırasında Moldova direnişi hakkında bir ‘Ekmek Tadı’(1966) filmi parti liderlerinde öfke uyandırdı.

Bu nedenle; devletin Moldovalı sinema ve kültürünü sistematik olarak bastırmasına uygun olarak Moldova Komünist Partisi Merkez Komitesi filmi 1970 yılında yasaklanmıştır. Diğer Moldova filmleri de benzer kaderlere maruz kalmıştır.

4.Sanatsal Özgürlüğün Kısıtlandığı Sinema Dönemi (1970-1990)

Durgunluk ile karakterize edilen 1970’lerin çözülme sonrası döneminde, stüdyolar sanatsal özgürlükleri azaltmaya devam etti. Emil Loteanu’nun ‘Lautarii’(1972) ve ‘Çingeneler Cennetin Yakınında Bulunur’(1976) 1980’lerde perestroyka ve glasnost sanatsal özgürlük ve Valeriu Jereghi gibi etkileyici Moldovalı filmler; ‘Occasionedlona’(1987), ‘Pays Kim’(1989), Victor Bucataru ‘Haç’(1990)’dır.

Vatansever konusunda birçok film çekimleri gerçekleştirilmiştir:“ Risk ”( Vasily Paskaru , 1970 ), “ RedBlizzard ” (Vasily Paskaru, 1971 ), “ Lautaras ” ( Emil Lotyanu , 1971), “ Kızıl Güneş ” (Vasily Paskaru, 1972 ), Köprüler “(Basil Pascaru), ” Lasthaiduk “( Valeriu Gazhiu , 1972),” Nicksmemory “( Nikolai Ghibu ve Michael Israel , 1973 ),” Dimitrie Cantemir “( Vladimir Iovita ve Vitaly Kalashnikov , 1973)

Modernite temalı filmler: “Kayıtlı Ad ” ( Vitaly Demin ve Dmitry Motorny , 1972), “ Seraphim Evi ” ( Jacob Burgiu , 1973).

80’lerin kayda değer filmleri: “Neredesin Aşkım? ”(Valeriu Gajiu, 1980 ),“ Beyaz Kadın ”( Vadim Derbenev , 1981 ),“ Maria, Mirabela ”( Ion Popescu-Gopo , 1981),“ Küçük Bir İyilik ”( Boris Konunov , 1984 ),“ Gizemli Mahkum ”( Valeriu Gagiu, 1986 ).

Gagavuzya 1991 yılında Moldova Cumhuriyeti’ne bağlı özerkliğini ilan ettikten sonra, uzun metrajlı filmlerin film üretimi fon yetersizliğinden dolayı durmuştur. Büyük Sovyet Ansiklopedisi’nden edinilen bilgilere dayanarak söylenecek olunursa; 1991 yılından sonra Rusya ile ortak yapım projeli film; “California’ya Tren” filmidir. Bundan başka, “Ricochet”, “Titanik ‘in Dönüşü” ve “Erkek Karakter ya da Yakalayıcı-2 Üzerinden Tango ” filmleri 90’lara damgasını vuran tipten yapıtlar olmuşlardır.

Kübra Erbayrakçı

Kaynakça
1-Unesco. “Sinema Altyapısı Kapasite”, İstatistik Enstitüsü, 2013
2-Unesco. “Moldova Sineması”, İstatistik Enstitüsü, 2013
3-Unesco. “Uzun Metraj Film Üretimi – Tür / Çekim Yöntemi”, İstatistik Enstitüsü, 2013
4-Ulusal İstatistik Bürosu. “Film enstalasyonları 1995-2011″, 2013
5-Unesco. “Gagavuzya Sinema Tarihi”, İstatistik Enstitüsü, 2013
6-Steve Kokker ve Cathryn Kemp. “Romanya ve Moldova”, s.35, 2004
7-VAK. “Moldova sinemasının ilk yılları”, 2003
8-TSB. Büyük Sovyet Ansiklopedisi (MO) (s.20) – Modern Lib. Ru, 2016
9-Rollberg Peter. (2008). “Rus ve Sovyet Sinemasının Tarihsel Sözlüğü”, sayfa 274-277.
10-Vedınstvenashasılaınezavısımost gazetesi. “Gagavuzya Halkı ile Birlik ve Beraberlik”, 14 ocak 2010, s.1
11-İnternet Kaynakçası.https://web.archive.org